Alternatieve (toekomstige) vormen van lijkbezorging

De laatste jaren is van diverse kanten geopperd (in binnen- en buitenland) dat er misschien milieuvriendelijker manieren van lijkbezorging zijn dan begraven en cremeren. Dat heeft wél al geleid tot nieuwe woorden in het Nederlands vocabulaire, zoals cryomatie en cryomeren, maar nog níet tot een cryomatorium.

Vriesdrogen

Cryomeren is sinds 2005 het nieuwe woord voor vriesdrogen. (Na een wedstrijd die was uitgeschreven door Yarden in samenwerking met het tijdschrift Onze Taal.)

De eerste die het vriesdrogen (ook wel lyofilisatie genoemd) voorstelde als een milieuvriendelijke manier van lijkbezorging is de Zweedse bioloog Susanne Wiigh-Mäsak. Zij startte het bedrijf Promessa Organic AB. Inmiddels is in Zweden het eerste gebouw waar het vriesdrogen moet plaatsvinden, hier promatorium genoemd, geopend. De eerste cryomatie/lyofilisatie laat echter nog op zich wachten.

Hoe werkt het?

Het lichaam wordt bevroren. Anderhalve week later, als het lichaam -18 graden Celcius is wordt het ondergedompeld in vloeibaar stikstof van -196 graden. Dat maakt het lichaam breekbaar. Vervolgens wordt het onderworpen aan een trilling van een bepaalde sterkte, waardoor het uiteenvalt in een organisch poeder. Tenslotte wordt in een vacuüm kamer het water uit het lichaamsstof verwijderd. Wat overblijft is een droog poeder, dat alleen nog door een machine hoeft om chirurgisch en ander metaal te verwijderen.

Vervolgens is het de bedoeling dat dit poeder wordt begraven in een afbreekbare kist in een ondiep graf in `levende grond` waar lichaam en kist binnen zes maanden gecomposteerd zijn. Op de plek van het lichaam kan eventueel een boom of struik worden geplant.

Vanaf het begin heeft Wiigh-Mäsak het vriesdrogen als een milieuvriendelijke methode aangeprezen, waar weinig energie bij zou worden verbruikt en geen schadelijk stoffen bij vrijkomen, zoals bij crematie wel het geval is. Het hedendaagse begraven noemt ze onvriendelijk voor het milieu én voor het dode lichaam. Ook zou het totaal tegen de natuur ingaan. Wiigh-Mäsak: "We weten dat een lichaam zuurstof nodig heeft om snel tot ontbinding over te gaan, maar wat doen we? We begraven onze doden op een diepte waar geen zuurstof is en laten we ze op een onnodige en onaangename manier verrotten."

Wel of niet milieuvriendelijk?

In Nederland toonde uitvaartverzekeraar en -verzorger Yarden zich snel enthousiast over deze mogelijke nieuwe vorm van lijkbezorging. Om meer te weten te komen over de methode en vooral of deze methode inderdaad ecologischer is dan begraven en cremeren heeft Yarden in 2005 onderzoek laten verrichten door de faculteit Industrieel Ontwerpen van de TU Delft. Onderzoekers Han Remmerswaal en Luc van de Heuvel hebben de milieubelasting van vier verschillende manieren van lijkverwerking onderzocht: begraven, cremeren, vriesdrogen en alkalische hydrolyse. Ze richtten zich hierbij op factoren als energie-efficiëntie, grondgebruik en milieuemissies. Ook analyseerden ze de milieubelasting van ondermeer de kist, de koelplaat en de begrafenisstoet. Het resultaat is een cijfermatig overzicht van hoeveel vervuiling de gemiddelde dode per methode oplevert. Begraven, cremeren en alkalische hydrolyse zijn ongeveer even milieu-(on)vriendelijk, zij ontvangen op de `Eco-indicator 99` circa 4,6 milieupunten. Het slechts scoort vriesdrogen met 10,7 punten. (De Eco-indicator 99 is een in Nederland ontwikkelde en erkende methode om een levenscyclusanalyse (LCA) van producten en diensten te maken. Van alle stappen wordt in beeld gebracht wat de milieu-effecten zijn.)

Remmerswaal vertelt aan Delta, het blad van de TU Delft: "We vermoedden al dat de Zweedse bewering (van milievriendelijkheid, red.) niet klopte, want energiezuinig kan vriesdrogen nooit zijn. Je moet een lijk eerst een week in een vriescel hangen. Vervolgens moet je het in een bad van vloeibaar stikstof leggen van min 196 graden Celsius. Daarna verpulver je het ultrasoon. De poedersneeuw die je overhoudt moet je dan ook nog eens drogen. Van een lichaam dat bij leven 75 kilo woog, blijft dan nog 25 kilo poeder over, dat in een klein kistje begraven wordt. Het kleine kistje en de snelle verteringstijd geven milieuwinst. Maar deze winst wordt weer teniet gedaan door het energieverbruik. Vriesdrogen kost met 2640 megajoule meer dan twee keer zoveel energie als cremeren, en ruim twintig keer zoveel energie als begraven. En dan is het voortraject met standaard 2670 megajoule nog niet eens meegeteld."

Resomation/alkalische hydrolyse

Een andere methode die wordt gepresenteerd als milieuvriendelijk alternatief is alkalische hydrolyse, meestal kortweg hydrolyse genoemd. Hierbij worden onder invloed van alkali (natronloog) en water de chemische verbindingen in het lichaam verbroken, waardoor een stoffelijk overschot tot 3% van zijn oorspronkelijke gewicht wordt gereduceerd. Blijft over: een hoopje calciumfosfaat (minerale as) en vloeistof.

Het proces zou goedkoper zijn dan crematie, schoon en milieuvriendelijk. Het afvalwater kan via de normale waterzuiveringsinstallaties worden verwerkt en de as gaat in een urn. Deze methode leidt tevens tot een aanzienlijke besparing van gewicht en ruimte, omdat het stoffelijk overschot met 97% wordt gereduceerd.

In Engeland en de Verenigde Staten staat deze methode bekend als resomation (resoma = Grieks voor wedergeboorte van het menselijk lichaam). In de VS is de methode een paar keer toegepast op menselijke lichamen in onderzoeksinstellingen in Minnesota en Florida. In Engeland probeert het bedrijf Resomation ltd. hydrolyse als alternatieve methode van lijkbezorging aan de man te brengen. Het bedrijf wil in een aantal Britse crematoria een proefinstallatie plaatsen. Tot nu toe is het nog wachten op de eerste commerciële resomation.

Wel schoner niet milieuvriendelijker

Het voordeel van zowel vriesdrogen als hydrolyse is dat er geen schadelijke stoffen in het milieu terecht komen. Metalen uit het lichaam kunnen na de verwerking worden verwijderd en gerecycled. Deze methodes zou je dus wel schoon kunnen noemen, maar niet per se milieuvriendelijk omdat ze allebei en vooral vriesdrogen energie `vreten`.

Zowel vriesdrogen als hydrolyse kan in Nederland (nog?) niet plaatsvinden. Het onderzoek naar hun toepasbaarheid is nog gaande. De Wet op de lijkbezorging staat ook nog geen andere wijze van lijkbezorging toe dan de traditionele vier: begraven, cremeren, het zeemansgraf en terbeschikkingstelling aan de wetenschap.

Lichaam aan de wetenschap

Wie zijn lichaam ter beschikking stelt aan de wetenschap en geen uitvaart of afscheidsdienst laat plaatsvinden, is in zoverre milieuvriendelijk bezig omdat:

• er geen begrafenis of crematie plaatsvindt en
  
• er geen autokilometers hoeven te worden gemaakt door uitvaartgasten en tussen de plek van de uitvaart en de plek van de afscheidsdienst en/of samenkomst achteraf.

Kijk hier als u meer wil weten over ter beschikking stellen aan de wetenschap.